Projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (nr grantu: 2011/03/D/HS2/01824)
Kierownik: dr Marcin Konik
Wykonawcy: dr hab. Jakub Kubieniec, dr Maciej Jochymczyk
Publikacja w repozytorium "Zenodo":
Monografia zespołu muzycznego oraz katalog muzykaliów klasztoru ss. Benedyktynek w Staniątkach / pod red. Marcina Konika. Kraków : Musica Iagellonica, 2016.
Opactwo św. Wojciecha w Staniątkach jest najstarszym polskim klasztorem żeńskim. W 2016 roku przypada 800–lecie jego istnienia, choć nie ma pewności co do dokładnej daty fundacji. Współcześnie badacze nieco przesuwają przekazaną w tradycji datę powstania konwentu na rok 1228 lub nawet nieco późniejszy. Staniątecki konwent stanowi zjawisko wyjątkowe, tak z uwagi na swoje nieprzerwane trwanie, jak i rolę kulturotwórczą. Ogromne zbiory dzieł sztuki sakralnej, sprzętów liturgicznych podobnie jak założenie architektoniczne i inne aspekty dziedzictwa materialnego i duchowego klasztoru od lat budzą niesłabnące zainteresowanie badaczy. Obok prac reprezentujących takie dziedziny, jak historia, historia sztuki, architektura, genealogia i.in., dostępne są też opracowania dotyczące wybranych aspektów życia muzycznego. Bogaty dorobek opactwa w tym zakresie, a zwłaszcza bezcenne źródła muzyczne skłaniają do dokładniejszego pochylenia się nad dziejami kultury muzycznej Staniątek.
W ramach projektu podjęto próbę zarysowania syntetycznego obrazu historii muzyki w oparciu o analizę materiału źródłowego dostępnego w bogatym archiwum staniąteckich Panien benedyktynek. Przeprowadzone badania, których efektem jest m.in. monografia, miały charakter badań źródłowych. Oznacza to, że w pierwszej kolejności wzięto pod uwagę przekazy archiwalne oraz same muzykalia, chcąc właśnie na nich oprzeć przeprowadzone wnioskowania. Oczywiście odnosimy się także do istniejącej literatury przedmiotu, należy jednak wyraźnie podkreślić, że nawet w tych przypadkach, w których nasze wnioski potwierdzają wcześniejsze ustalenia, zostały one sformułowane w oparciu o analizę źródeł. Dzięki takiemu podejściu możliwe było np. przesunięcie funkcjonującego w literaturze okresu utworzenia kapeli muzycznej o co najmniej kilka lat w stosunku do daty oficjalnej fundacji w 1750 roku.
W trakcie badań poddano analizie następujące kategorie źródeł:
1. Źródła muzyczne,
(a) rękopisy liturgiczne,
(b) kancjonały,
(c) muzykalia po kapeli,
2. Źródła archiwalne,
(a) księgi rachunkowe,
(b) kroniki klasztorne,
(c) inwentarze, anniwersarze, katalogi,
(d) pozostałą dokumentację.
Prace podzielono na kilka etapów. W pierwszej kolejności przeprowadzono prace porządkowe i archiwizacyjne, wykonując m.in. pełną digitalizację źródeł muzycznych oraz digitalizację wybranych, najważniejszych źródeł archiwalnych. Digitalizacja muzykaliów została zrealizowana przez wykonawców grantu z zachowaniem wskazań Narodowego Instytutu Audiowizualnego oraz Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. Wykonano także roboczą digitalizację materiałów archiwalnych, której celem było umożliwienie zespołowi prowadzenia dalszej analizy. Część najbardziej interesujących materiałów archiwalnych została zdigitalizowana na podobnych zasadach, jak muzykalia i jest udostępniona w bibliotece cyfrowej. Jednym z głównych, zakładanych w projekcie sposobów upowszechniania wyników badań, było stworzenie bazy danych w formie biblioteki cyfrowej opactwa. Naszym zamierzeniem było możliwie szerokie udostępnienie nie tylko wyników własnej refleksji nad repertuarem, ale także zainicjowanie dalszych, szczegółowych badań poprzez udostępnienie możliwie szerokiej rzeszy badaczy materiału źródłowego. W efekcie powstała biblioteka cyfrowa, dzięki której można zapoznać się z całością badanego przez nas materiału muzycznego (oraz najważniejszymi archiwaliami) oraz skonfrontować go z prezentowaną monografią. Wychodząc z założenia, że jedynie odpowiednio uporządkowane dane badawcze mogą stać się punktem wyjścia dalszych analiz, przyjęliśmy standard metadanych dla opisu źródeł muzycznych. Z uwagi na elastyczność oraz powszechność standardu, wybór padł na Dublin Core, DCMI. W przedstawionym katalogu muzykaliów dla ustrukturyzowania danych zastosowano właśnie DCMI, przy czym opracowane muzykalia po kapeli dołączono do bazy RISM. W celu umożliwienia dalszego wykorzystania uzyskanych danych, zostały one udostępnione w formie plików csv w bazie.
Przez cały okres średniowiecza liturgia Kościoła Zachodniego, mimo zasadniczo jednolitej struktury, charakteryzowała się fascynującą różnorodnością. W każdej niemal diecezji ukształtował się w zarysach podobny, ale w szczegółach niepowtarzalny zestaw śpiewów, czytań i modlitw. Również poszczególne opactwa benedyktyńskie posługiwały się z reguły własną formą liturgii. Tę średniowieczną tradycję dla Staniątek reprezentuje w zachowanych zbiorach niestety tylko jedna trzytomowa księga — Antyfonarz z 1535 roku. Pozostałe źródła ukazują staniąteckie ritus et caerimoniae po „romanizacji”, której liturgia poddana została niemal w całym kościele zachodnim na przełomie XVI i XVII wieku. Staniątecki zbiór ksiąg chorałowych, choć tworzą go przede wszystkim źródła stosunkowo późne — zwykle lekceważone i omijane przez liturgistów i muzykologów — stanowi wyjątkowo liczny i cenny zespół muzycznych liturgików pochodzących z jednego ośrodka. Można dzięki niemu śledzić dzieje tradycji Panien Benedyktynek od średniowiecza aż po wiek XX, kiedy to na większą skalę zaczęto wykorzystywać księgi drukowane i edycję watykańską. Rejestr śpiewów dołączony w 1959 roku do BSt 8 zawiera uwagi w rodzaju: „dotąd to znaczy w roku 1959 śpiewa się jeszcze podług melodyj z tej księgi”, „Schodzimy zaraz z chóru pod kaplicę i śpiewamy z tej księgi”. Trwałość, oryginalność i żywotność tej tradycji, która przetrwała dziejowe katastrofy, przemiany kulturowe oraz kolejne reformy liturgiczne budzi podziw i uznanie.
Bogata kultura muzyczna konwentu w Staniątkach przybierała na przestrzeni wieków najróżniejsze formy. Podstawą życia muzycznego było śpiewane oficjum. Co najmniej od II połowy XVI wieku (a zapewne już wcześniej) śpiewom oficjum towarzyszyły organy. Jak dowodzą wskazania powizytacyjne wydane przez biskupa Jerzego księcia Radziwiłła w 1597, w klasztorze znajdowały się w tym czasie dwa instrumenty. Jeden z nich umieszczony był w kościele, drugi zaś na chórze zakonnym. Niezmiernie interesującym zagadnieniem pozostaje kwestia ewentualnego zaangażowania zakonnic w wykonania muzyki wokalno-instrumentalnej przez kapelę. W Sandomierzu np. w XVIII wieku znajdowała się grupa zakonnic, które zostały przyjęte do klasztoru bez posagu, z uwagi na swoje talenta muzyczne. Co więcej, rytm ich dnia odbiegał nieco od rytmu innych zakonnic — bywały zwalniane z godzin kanonicznych, aby móc przygotować się do wykonania. Nie mamy niestety danych pozwalających wyciągać podobne wnioski w odniesieniu do zwyczajów zakonnic staniąteckich. Jednak jeśli połączyć pewne fakty, można dojść do przekonania, że podobnie jak w Sandomierzu, siostry mogły uczestniczyć aktywnie w wykonywaniu muzyki wokalno-instrumentalnej.
Organizacja kapeli muzycznej z polecenia ksieni Małachowskiej w 1750 roku otwiera nowy rozdział w dziejach muzyki konwentu staniąteckiego. Niestety niewiele informacji dotyczących zespołu i jego działalności bezpośrednio, zachowało się w źródłach. Brak np. dokumentów regulujących relacje pomiędzy klasztorem a muzykami, jakie znamy z innych ośrodków (np. Jasnej Góry). Nie dotrwał też do naszych czasów — o ile w ogóle powstał — dokument stanowiący akt fundacyjny kapeli. Głównym zatem źródłem naszej wiedzy na temat zespołu oraz muzyków w nim działających są księgi rachunkowe konwentu. Nie pokrywają one niestety pełnego okresu działalności kapeli staniąteckiej, który wedle zachowanych źródeł obejmował niemal stuletni okres od 1750 do 1849 roku. W szczególności dotkliwy okazuje się brak ksiąg obejmujących rok rozwiązania zespołu — analiza wydatków z tego okresu być może umożliwiłaby wskazanie na bezpośrednie przyczyny rezygnacji z utrzymywania stałego składu kapeli. Szczęśliwie natomiast posiadamy zapisy rachunkowe z roku założenia zespołu, dzięki czemu możemy stwierdzić, że decyzja ksieni Małachowskiej stanowiła odpowiedź na rosnące zapotrzebowanie wspólnoty. Warto podkreślić, że staniątecki konwent utrzymywał zespół w okresie szczególnie trudnym, kiedy klęski dziejowe pociągały za sobą znaczne zubożenie klasztoru.
Skład osoby kapeli w drugiej połowie XVIII wieku nie podlegał większym zmianom. Zgodnie z założeniami ksieni Małachowskiej, było to zwykle czterech muzyków, którzy co najmniej od 1755 roku zostali wciągnięci na listę płac („suchedni”). W latach 1755, 1761–62 konwent zatrudniał czterech muzyków („Za Suchedni Cztyrema Muzykantąm”) oraz organistę i kantora, którzy otrzymywali kwartalne wynagrodzenie w wysokości 32 zł w sumie (czyli po 8 zł chyba, że — jak wskazuje praktyka późniejsza — nie były to pensje równe). Następnie, w latach 1777–78, 1780–86, 1788–89 było ich tylko trzech, nie licząc organisty i kantora. Na krótko, pod koniec 1783 roku skład zespołu został powiększony znów do czterech osób, przy czym już w styczniu 1784 muzyków było znów tylko trzech. Poważniejsze zmiany w składzie kapeli nastąpiły dopiero początkiem XIX wieku.
Zbiór nut po kapeli wokalno-instrumentalnej działającej w Staniątkach należy do najcenniejszych polskich kolekcji muzycznych o proweniencji klasztornej. W jego skład wchodzi około 200 rękopisów zawierających ponad 240 kompozycji. Podanie dokładnej liczby nie jest możliwe, ponieważ pewna, niewielka grupa manuskryptów zachowała się wyłącznie szczątkowo, zaś w przypadku części źródeł nie mamy pewności, czy wykorzystywane były przez kapelę, czy może powstały do użytku samych sióstr lub na potrzeby prowadzonej przy klasztorze działalności edukacyjnej (dotyczy to zwłaszcza puli rękopisów zachowanych bez sygnatur, wśród których znajdują się m.in. późne kopie utworów fortepianowych o charakterze dydaktycznym). Dzięki temu, że klasztor nigdy nie został skasowany, muzykalia przechowywane są nadal w tym samym miejscu, w którym powstały i były wykorzystywane. Jest to sytuacja rzadko spotykana na ziemiach polskich, a wśród analogii na myśl przychodzi zwłaszcza kolekcja należąca do jasnogórskich paulinów. Zapewne tej stabilności warunków, a także świadomej opiece nad zbiorem w XX w. zawdzięczamy fakt, że dziś w większości rękopisy muzyczne są kompletne i zachowane w dobrym stanie.
W części analitycznej pracy poświęconej repertuarowi pieśniowemu, wykorzystano po raz pierwszy w odniesieniu do repertuaru polskiego najnowsze techniki analizy skomputeryzowanej, opracowane w Center for Computer Assisted Research in the Humanities Uniwersytetu Stanforda.